Krynoczka to jedno ze świętych miejsc Cerkwi prawosławnej, szczególnie czczonych na Podlasiu. Cerkiew i źródło w Puszczy Białowieskiej, położone trzy kilometry od Hajnówki, znane dawniej jako uroczysko Miednoje, od nazwy przepływającego nieopodal strumyka, było i jest miejscem dorocznych pielgrzymek na uroczystość na cześć Świętej Trójcy. Wzniesiona tam w 1846 r. drewniana cerkiew Świętych Braci Machabeuszów należy do parafii Zaśnięcia Matki Bożej w Dubinach.
Według cerkiewnej tradycji, kult świętego źródła w uroczysku Miednoje znany był już w XIII w. i był związany z objawieniem się ikony Matki Bożej. Popularyzacją tego kultu cudownej ikony w tym miejscu zajęli się mnisi z niewielkiego monasteru założonego przez braci uciekających przed najazdem tatarskim. Przekazywana z pokolenia na pokolenie tradycja ustna opowiada o cudownym objawieniu ikony Matki Bożej na drzewie w pobliżu strumyka Miednoje. Pasterze, którzy przybyli na uroczysko, ujrzeli niezwykły blask, po czym na drzewie pojawiła się ikona z wizerunkiem Matki Bożej.
Krynoczka oddalona od głównych skupisk ludzkich na zachodnich obszarach Wielkiego Księstwa Litewskiego stała się miejscem życia pustelniczego. Obszar między źródłami rzeki Narewka i Narew należał do zamku kamienieckiego i nazwano go Puszczą Kamieniecką, a następnie Puszczą Białowieską od dworu Białowieża. W Puszczy Narewka istniały na tym obszarze co najmniej dwie osady bojarskie, założone do obsługi traktów komunikacyjnych. Jedna znajdowała się w pobliżu przeprawy na rzece Narewka (Lewkowo), druga ochraniała przeprawy na tejże rzece na trakcie do Starej Białowieży (Grodzisko). W pierwszej połowie XVI w. w pobliżu Grodziska wybudowano most zwany Królowym Mostem. Do tych przepraw na rzece Narewka nawiązują legendy o pojawieniu się ikony św. Antoniego.
Dwór Białowieża wzmiankowany był po raz pierwszy w 1409 r. na uroczysku Stara Białowieża. W tym czasie Krynoczka znajdowała się na terenie Puszczy Białowieskiej. Wielki książę litewski Władysław Jagiełło włączył ją do dziedzicznych dóbr hospodarskich. Puszcza była chroniona jako własność królewska przez rozlokowanych wokół niej w wioskach osoczników. W 1529 r. wymieniany był leśniczy białowieski. Pomiara włóczna 1557 r. powołała do ochrony Puszczy Białowieskiej strzelców, którym określono powinności i wyposażenie. Nadzór puszczy utrudniała jej rozległość i wchody – prawo do określonego korzystania z bogactw leśnych nadane bojarom, miastom i duchowieństwu przez wielkich książąt litewskich i królów polskich. W XVI w. najpowszechniejsze były prawa do koszenia siana na łąkach puszczańskich i zakładania barci, prawo do łowienia ryb, wypasu bydła, wyrębu drzewa. W 1559 r. komisja królewska określiła granice Puszczy Białowieskiej. Granice puszczy otoczone były wsiami: Policzna, Omelananiec, Daszewicze-Podomsza, Dmitrowicze, Czamaki, Witowo, Istok, Jahodnik, Dubicze Osoczne, Szostakowo, Kamień, Makówka, Narew. Wsie Borek, Chytra, Nowy Berezów, Nowy Kornin, folwarczki Bujakowszczyzna i Usnarowszczyzna oraz wieś Wieżanka. Do 1616 r. powstały Czyżyki, folwark Trywieża i cztery małe folwarczki dożywotników zwane Putyskami. W 1618 r. w Nowym Berezowie dla nowych osadników ufundowano cerkiew. Puszczę otoczono więc osadami strzelców i osoczników w trzech kwaterach: Dmitrowską, Fawłowską i Orzeszkowską z uroczyskami: Judine Błota, Skarbosławka i Dubiny. Uroczysko Skarbosławka, które wyznaczono na siedzibę straży, dało początek Hajnówce.
Hajnówka wyrosła więc z osady strażnika leśnego, powstałej w XVI wieku. Hajnówka bierze swój początek od siedliska strażnika królewskiego osadzonego na uroczysku Skarbosławka. Strażnik ten, prawdopodobnie Niemiec z pochodzenia, nazywał się Haynym Heyne, który dał od swego nazwiska nazwę osady. W 1589 r. konstytucja „Ordinato o prewentach królewskich” podzieliła dobra królewskie na dobra państwowe i stołowe. Puszcza Białowieska weszła do dóbr stołowych, przeznaczonych na utrzymanie dworu królewskiego i z tego powodu była szczególnie chroniona. Rosło znaczenie straży hajnowskiej. Przy straży hajnowskiej zbiegały się trakty z Narwi i z Bielska do Białowieży. Wielkie zniszczenia przyniosły wojny drugiej połowy XVII wieku. Dopiero w XVIII w. powstały nowe wsie jak Dubiny, Lipiny, Nowosady, Postołowo, Skupowo, Sowiny Hrud, Olechówka, Masiewo, Teremiski, Popielowo i Budy. Uporządkowanie gospodarcze i osadnicze wokół Puszczy Białowieskiej nastąpiło dopiero w czasach Augusta II Sasa. Wymienione wyżej fakty potwierdzają, że znajdująca się na terenie Puszczy Białowieskiej Krynoczka była miejscem odosobnionym i oddalonym od głównych ośrodków życia religijnego i gospodarczego. Kaplica z cudownym źródełkiem była miejscem życia pustelniczego.
Nowy okres w dziejach Krynoczki nastąpił wraz z pojawieniem się parafii prawosławnej w Dubinach. Znany już lokalnie ośrodek kultowy w Puszczy Białowieskiej nie został jednak włączony do parafii dubińskiej. Dubiny były dawną wsią królewską ekonomii brzeskiej, która położona była w województwie brzeskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej w Dubinach została ufundowana po 1727 r. na Łysej Górze położonej w odległości jednego kilometra od dzisiejszej wsi. Dokładny opis drewnianej świątyni posiadamy dopiero z 1784 roku. Znamienne, że w tej wizytacji nie ma informacji o Krynoczce. Może to świadczyć, że prawosławna świątynia nie wchodziła w skład unickiej parafii. Cerkiew na świętym miejscu w Puszczy Białowieskiej funkcjonowała jako samodzielna jednostka.
Po wejściu tych terenów do Cesarstwa Rosyjskiego kult świętego ośrodka narastał nie tylko wśród okolicznych mieszkańców. Na Krynoczkę zwróciły uwagę władze carskie, które w 1831 r. dostrzegły leczniczy charakter wody w źródełku i uzdrawiający w aspekcie duchownym charakter tego miejsca. Już wówczas wybudowano studnię o kręgach cementowych, usypano groblę. Powołana komisja stwierdziła, że cudowna woda, zawierająca siarkę i żelazo, jest pomocna w leczeniu chorób oczu i płuc. Administracja carska planowała wybudowanie w tym miejscu sanatorium, na co nie wyraziły zgody władze cerkiewne, zwracając uwagę na religijny charakter tego miejsca. Po likwidacji unii w 1839 r. kaplicę w Krynoczce dołączono do parafii Zaśnięcia Matki Bożej w Dubinach. W 1848 r. wybudowana została w sanktuarium, nie pierwsza, jak się powszechnie uważa, a kolejna cerkiew ku czci Śww. Braci Męczenników Machabeuszów, matki Salomei i nauczyciela Eleazara. Wybudowano ją, jak poprzednie, w pobliżu źródełka. Podróżujący 27 czerwca 1872 r. petersburski pielgrzym wspominał, że „koło cudownego źródełka znajdowało się wiele krzyży. Samo miejsce było ogrodzone i zadaszone na czterech słupach. Studnia była obłożona dylami. Dojście do niej wyłożono drewnianymi kładkami tworzącymi most”.
W okresie tym na terenie Krynoczki dochodziło do licznych uzdrowień. Jedno z nich dotyczyło uzdrowienia w 1848 r. rosyjskiego kapitana pułku Izmajłowskiego chorego na gruźlicę płuc. Po wielokrotnym wypiciu wody ze źródełka kapitan odzyskał zdrowie. Inny przypadek dotyczył stolarza Kuźmy, który remontował cerkiew w Krynoczce. Stolarz miał problemy z żołądkiem, na które nie pomagały żadne leki. Dopiero woda ze źródełka spowodowała uzdrowienie rzemieślnika. Znane są liczne przykłady uzdrowienia z chorób oczu, gruźlicy czy z choroby nowotworowej. Osoby, które chorowały na raka, opowiadały, że woda ze źródła dawała im siłę i uśmierzała ból. W opowieściach pielgrzymów z końca XIX i początków XX w. znajdujemy informacje o licznych kulach, które zostały porzucone przez chorych. Pielgrzymi odwiedzający Krynoczkę przecierali zwilżonymi w wodzie chusteczkami chore miejsce, po czym pozostawiali je na ogrodzeniu z tyłu za studzienką, w ten sposób symbolicznie pozbywając się choroby.
Udokumentowany w XIX w. kult źródełka miał charakter nie tylko lokalny, albowiem przybywali do Krynoczki pielgrzymi z całego Podlasia, Grodzieńszczyzny i Wołynia. Szczególne uroczystości w miejscowej cerkwi odbywały się w dniu wspomnienia Braci Machabeuszów i w święto Podwyższenia Krzyża Pańskiego. Od 1894 r. trzecim dniem uroczystości liturgicznych stał się trzeci dzień Świętej Trójcy. Miejsce to było licznie odwiedzane w trzeci dzień po Wielkanocy. Krynoczka znana była mnichom z monasteru Świętego Ducha w Wilnie, którzy pielgrzymując do monasterów w Wirowie i w Leśnej zatrzymywali się w tym miejscu na modlitwę razem z miejscowymi mieszkańcami. Z opisu sanktuarium z 1899 r. wynika, że w cerkwi znajdowała się szczególnie czczona ikona Matki Bożej, a nad studnią znajdował się baldachim, oparty na czterech słupach. Autor artykułu, biskup grodzieński Józef, opisywał liczne uzdrowienia w tym miejscu osób chorych na dżumę i inne choroby zakaźne oraz potwierdzał istnienie cerkwi i kaplicy przed 1848 rokiem.
Krynoczka była też miejscem licznych pielgrzymek w okresie międzywojennym. Znane były przykłady licznych uzdrowień z chorób mieszkańców ze wsi Kojły, Nowosady, Suchowola, Lipiny i z Hajnówki. W czasach II Rzeczypospolitej źródełko zostało przykryte drewnianym dachem i został zamontowany betonowy krąg chroniący studnie. Podczas II wojny światowej Krynoczka pozostawała ważnym ośrodkiem kultowym. Swoją rolę utraciła po zakończeniu wojny. Cerkiew i cudowne źródełko znalazły się wówczas na terenie jednostki wojskowej, która została utworzona w Puszczy Białowieskiej. Dostęp do sanktuarium stał się niemożliwy. Aby dostać się do źródełka, duchowni musieli za każdym razem prosić o pozwolenie władze wojskowe. W 1955 r. Ministerstwo Obrony Narodowej i władze jednostki wojskowej w Hajnówce, po licznych nielegalnych próbach dostania się do świętego źródła, zaproponowały przeniesienie cerkwi do wsi Lipiny, a święta woda miała być transportowana rurami do nowego miejsca kultu. Dzięki determinacji i protestom proboszcza parafii w Dubinach ks. Antoniego Gołuba, do której przynależała Krynoczka, plan ten nie został zrealizowany. Ostatecznie cerkiew i źródło zostały ogrodzone drucianą siatką i kolczastym drutem. Dostęp wiernym do cerkwi w Krynoczce całkowicie został zabroniony.
W latach 60. XX w. nastąpiła odwilż w relacjach między władzami państwowymi i Cerkwią prawosławną. Władze zgodziły się na remont cerkwi Śww. Braci Męczenników Machabeuszów i dobudowanie do niej w 1965 r. przedsionka. W 1969 r. do cerkwi został wstawiony nowy ikonostas. Drewniana cerkiew konstrukcji zrębowej odzyskała ponownie swoje funkcje. Wyremontowane zostało wejście z obszernym podcieniem, wspartym na słupach, dach jednokalenicowy, kryty blachą z dwiema wieżyczkami. Mimo że pielgrzymki były zabronione, władze przymykały oczy i pielgrzymom samotnie lub w małych grupach udawało się dostać do źródełka.
Krynoczka, jedno z najważniejszych ośrodków Prawosławia w obecnych granicach Rzeczypospolitej, została ponownie odkryta dla wiernych w 1997 roku. Ponownie została wyremontowana cerkiew i kaplica nad źródełkiem. Wprowadzono na stałe trzeci dzień świąt Zmartwychwstania Pańskiego i Świętej Trójcy. W cerkwi Śww. Braci Męczenników Machabeuszów odprawiane są akatysty do ikony Matki Bożej Nieupiwajemaja Czasza, z obrzędem poświęcenia wody w źródełku. Źródełko w Krynoczce i wielowiekowa duchowa tradycja życia liturgicznego na tym miejscu przyciągają nadal tysiące pielgrzymów z kraju i zagranicy.
Oprac. prof. dr hab. Antoni Mironowicz